Tulisan ulama Melayu dalam kesusasteraan Arab

SYAIR Sheikh Ahmad Al-Fathani untuk Sultan Zainal Abidin III Terengganu.

--------------------------------------------------------------------------------



PERBICARAAN kali ini, penulis cuba memperkenalkan keterlibatan ulama-ulama dunia Melayu dalam kesusasteraan Arab, baik yang dikenal di peringkat antarabangsa mahupun hanya bersifat lokal Asia Tenggara/Tanah Jawi sahaja. Perbicaraan ini juga meliputi sama ada ulama-ulama yang hanya menulis dalam sastera Arab dalam bahasa Arab, mahupun sastera Arab yang diterjemahkan ke dalam bahasa Melayu atau terlibat kedua-duanya.

Ulama-ulama silam dunia Melayu memang cukup terkenal dalam berbagai-bagai corak penulisan, namun perbicaraan yang khusus mengenai keterlibatan mereka dalam kesusasteraan Arab adalah kurang dibincangkan.

Sebahagian besar ahli akademik moden berpendapat bahawa ulama-ulama silam dunia Melayu hanyalah terlibat dalam tiga ilmu, iaitu fiqh, tauhid, dan tasauf saja.

Dalam bidang penulisan pula, mereka berpendapat bahawa karya-karya yang dihasilkan oleh ulama-ulama silam dunia Melayu hanyalah bersifat terjemahan dari bahasa Arab ke bahasa Melayu, hampir-hampir tiada karya yang bercorak kreatif.

Di antara mereka juga ada yang berpendapat bahawa ulama-ulama kita hanya mampu menghasilkan karya dalam bahasa Melayu saja, tidak mampu menghasilkan karya dalam bahasa asli Islam iaitu bahasa Arab.

Semua pandangan yang tersebut adalah tidak benar, kerana sekurang-kurangnya sejak abad ke-16-17 telah dijumpai karya-karya ulama silam kita ditulis dalam bahasa Arab. Di antaranya terdapat karya-karya Sheikh Yusuf Tajul Khalwati al- Mankatsi yang ditulis dalam bahasa Arab.

Namun, perbicaraan ini adalah mengkhususkan mengenai ilmu balaghah (retorika), maka keterlibatan ulama-ulama silam dunia Melayu di bidang lain tidak penulis bicarakan lagi.

Apabila kita membicarakan ilmu balaghah yang tertakluk dengan penggunaan kosa kata ataupun kalimat yang fasih dalam bahasa Arab, yang tidak terbatas hanya dalam bentuk prosa (kalam natsar), tetapi juga dalam bentuk puisi (kalam nazam/syair).

Maka di sini penulis tumpukan pada memperkenalkan puisi ulama-ulama kita. Apabila kita membicarakan nazam atau syair yang semestinya di bawah tajuk ilmu 'arudh dan qawafi, dibicarakan juga kerana mengingat seseorang ulama yang berkemampuan menggubah puisi yang indah tentunya terlebih dulu menguasai ilmu balaghah dan ilmu-ilmu lain yang tertakluk di bawahnya.

Senarai Nama Ulama/Tokoh Dunia Melayu yang telah ditemui puisi dalam Bahasa Arab dan keterangan-keterangan mengenainya.

Sebelum memperkenalkan corak dan gaya bahasa puisi ulama-ulama dunia Melayu yang ditulis dalam bahasa Arab, terlebih dulu penulis senaraikan sebahagian nama mereka yang ditemui puisinya dalam bahasa Arab, iaitu:

1. Sheikh Abdus Shamad al-Falimbani

Maklumat peninggalan puisi Arab yang digubah oleh Sheikh Abdus Shamad al-Falimbani hanya disebut oleh Wan Shamsuddin Mohd. Yusof, yang dinamakan puisi itu dengan judul Puisi Kemenangan Kedah. Menurutnya bahawa ketika kemenangan Kedah berperang melawan Siam, pada ketika itulah Sheikh Abdus Shamad al-Falimbani menggubah puisi tersebut dalam bahasa Arab.

Puisi tersebut tersimpan di Muzium Negeri Kedah. Penulis telah melihat puisi tersebut di muzium itu yang ditulis di atas kain sutera dalam ukuran lebar dan memanjang dari atas ke bawah pada sekitar tahun 1992.

Setakat ini, karya-karya Sheikh Abdus Shamad al-Falimbani yang telah dijumpai selain yang tersebut itu ditulis dalam bahasa Melayu bentuk prosa, tidak bentuk puisi.

2. Sheikh Nawawi al-Bantani

Ulama dunia Melayu yang digelar oleh Sheikh Ahmad al-Fatani dalam seuntai syair Arabnya dengan Imam Nawawi ats-Tsani ini memang banyak menghasilkan karya dalam bahasa Arab bentuk prosa, hanya beberapa tempat dalam karyanya terdapat gubahan puisinya.

Sebagai bukti bahawa Sheikh Nawawi al-Bantani termasuk seorang yang tabahhur dalam kesusasteraan Arab, terdapat beberapa buah karya beliau berupa syarah dari karya-karya genre sastera Arab yang terkenal. Di antaranya yang ada dalam koleksi penulis ialah:

i) Targhibul Musytaqin li Bayani Manzhumah as-Saiyid al-Barzanji Zainal 'Abidin fi Maulid Saiyidil Awwalin wal Akhirin, karya ini diselesaikan pada akhir Zuhur, Jumaat 13 Jamadilakhir 1284 H/1867 M. Berdasarkan pengakuan beliau bahawa empat bait nazam Bahar al-Kamil mengenai ibu susuan Nabi S.A.W, pada halaman 20 kitab tersebut adalah digubah oleh beliau sendiri.

ii) Bughyatul 'Awam fi Syarhi Maulid Saiyidil Anam, diselesaikan pada hari Sabtu, waktu Zuhur, tanggal 17 Safar 1294 H/1877 M. Pada muqaddimahnya, Sheikh Nawawi al-Bantani menyebut bahawa sewaktu beliau menulis Syarah al-Maulid yang dibangsakan kepada Ibnu al-Jauzi, beliau telah mengumpulkan banyak naskhah mengenai itu.

Di antaranya dinyatakan bahawa Sheikh 'Abdul Wahhab al-'Arqasusi mempunyai beberapa kelebihan dan kelainan-kelainan yang ada dalam dirinya. Lalu beliau syarahkan pula, iaitulah yang diberi nama dengan judul karya tersebut.

iii). Al-Ibrizud Dani fi Maulidi Saiyidil Adnani yang diringkaskan dari karya Sheikh Ibnu Hajar al-'As-qalani.

Mengenai karya ini, Sheikh Ahmad al-Fathani menggubah puisi 12 bait, diangkatnya nama Sheikh Nawawi al-Bantani, selain Nawawi ats-Tsani disebutnya pula sebagai 'Imam Umat Tanah Jawa', pada pengertian yang sempit, atau 'Imam Tanah Jawi/Dunia Melayu' pada pengertiannya yang luas. Puisi lengkapnya dapat dirujuk buku penulis berjudul Al-'Allamah Syeikh Ahmad Al- Fathani' (1992) pada halaman 156-157.

3. Sheikh Abdul Haq bin Abdul Mannan al-Bantani

Beliau adalah cucu Sheikh Nawawi al-Bantani. Karya beliau yang telah dijumpai dua buah. Sebuah ditulis dalam bentuk puisi dengan judul Ar-Risalatul Manzhumatu fin Nahwi, 258 bait, yang dicetak di bahagian akhir karyanya mengenai ilmu ushul fiqh.

4. Sheikh Ahmad al-Fathani

Sheikh Ahmad al-Fathani adalah ulama yang terbanyak menghasilkan puisi jika dibandingkan dengan semua ulama yang terdapat dalam senarai. Mengenai Sheikh Ahmad al-Fathani dalam menghasilkan puisi ini pernah dibicarakan secara khusus dalam ruangan ini sebelumnya.

Walau bagaimanapun, di sini perlu penulis sentuh dengan ringkas perkembangan hasil dari Seminar Antarabangsa Kesusasteraan Melayu IV, pada 14-16 Ogos 1995. Dalam seminar tersebut, penulis menyentuh mengenai keterlibatan beliau dalam kesusasteraan dunia Melayu dengan agak panjang, tetapi hanya sedikit mengenai keterlibatan beliau dalam kesusasteraan Arab.

Salah satu penemuan baru tentang 'Teori Sastera Islam' yang dinamakan Teori Takmilah, pernah dikemukakan oleh Shafie Abu Bakar dalam Seminar Antarabangsa Kesusasteraan Melayu III, pada 5-8 September 1993, telah menggunakan Hadiqatul Azhar karya Sheikh Ahmad al-Fathani sebagai contoh. 'Teori Takmilah Shafie Abu Bakar' sebagai Teori Sastera Islam untuk Kesusasteraan Melayu-Islam nampaknya diterima oleh semua sarjana sastera Melayu.

Hal ini penulis dengar sendiri dari ucapan beberapa orang tokoh terkenal, di antaranya ialah Sasterawan Negara Datuk Shahnon Ahmad, Prof. Madya Mana Sikana, dan lain-lain dalam perbahasan dalam seminar ke IV tersebut. Dengan demikian, ini bermakna semakin bertambah dalam memperkenalkan nama Sheikh Ahmad al-Fathani, dan secara tidak langsung mengangkat nama Shafie Abu Bakar sebagai pencipta Teori Takmilah yang perlu disokong.

5. Sheikh Abdul Hamid Kudus

Nama lengkap beliau adalah Sheikh Abdul Hamid bin Sheikh Muhammad Ali bin Abdul Qadir al-Khatib. Beberapa lapis datuk neneknya adalah ulama-ulama yang berasal dari Kudus, Jawa. Beliau mengajar di Masjid al-Haram Mekah dan pada riwayat yang lain dikatakan pernah menjadi Imam dan Khatib Mazhab Syafie di Masjid al-Haram tersebut.

Sheikh Abdul Hamid Kudus telah menghasilkan beberapa buah karya dalam bahasa Arab. Namun, hanya sebuah karya mengenai sastera Arab ialah Fathul Jalil al-Kafi bi Mutammimati Matnil Kafi fi 'Ilmiyil 'Arudh wal Qawafi, diselesaikan Rabiulawal 1325 H.

Kitab ini ditashih oleh Muhammad az-Zahri al-Ghamrawi. Kitab beliau mengenai ilmu 'Arudh dan Qawafi itu telah dipuji oleh beberapa orang gurunya. Di antaranya adalah ulama balaghah Mekah yang terkenal pada zamannya. Mereka ialah: Saiyid Ahmad al-Husaini asy-Syafie, Sheikh Muhammad Musa al-Bujairimi asy-Syafi'ie (Al-Azhar), Sheikh Muhammad Halaby asy-Syafie (Al-Azhar), Sheikh Ahmad ad-Dalbasyani al-Hanafi (Al-Azhar) dan al-'Allamah an-Natsir an-Nazhim zul Fadhlir Ra'yi asy-Sheikh Qasim al-Azhari al-'Arabi.

6. Haji Muhammad Husein bin Abdul Latif (Tok Kelaba) al-Fatani

Maklumat mengenai tokoh ini pertama sekali penulis perkenalkan dalam majalah Dakwah, dan selanjutnya ditinjau dari segi makhthuthat (manuskrip) dan bentuk-bentuk syair-syair/nazam-nazam dalam bahasa Melayu yang meniru gaya syair/nazam Arab dimuat dalam Jurnal Filologi Melayu (jilid 2, 1993:42-60).

Selain kebolehan beliau dalam menggubah untaian genre syair/nazam dalam bahasa Melayu yang indah, Tok Kelaba juga berkebolehan menggubah puisi dalam bahasa Arab.

Asas mengenai ilmu tersebut dipelajarinya pertama sekali kepada Sheikh Abdul Qadir bin Musthafa al-Fathani di Pondok Bendang Daya, Patani. Kemudian mendalami pelbagai ilmu termasuk ilmu kesusasteraan Arab kepada anak saudara gurunya itu, iaitu Sheikh Ahmad al-Fathani.

Puisi-puisi Arabnya masih dalam bentuk makhthuthat ada dalam simpanan penulis. Pada halaman-halaman bahagian akhir dalam karyanya berjudul Hadaiqus Shalawat fil Khalawat wal Jalawat, beliau mengemukakan berbagai-bagai bentuk puisi Arab yang beliau sebut setiap contoh itu dengan nama baharnya sekali. Semua puisi Arab ditulis dalam bahasa Arab dan beliau terjemahkan dalam bahasa Melayu dengan gaya bahasa Melayu klasik yang balaghah dan fashahah.

Puisi-puisi Arab yang digubah oleh pemuisi/penyair Arab yang terkenal beliau salin, juga beberapa buah puisi gubahan Sheikh Ahmad al-Fathani terdapat dalam karyanya itu.

7. Tengku Mahmud Zuhdi al-Fathani

Tengku Mahmud Zuhdi al-Fathani adalah antara ulama yang pernah mengajar di Masjid al-Haram (Mekah), Madrasah Shaulatiyah (Mekah), Madrasah Tahtul Yaman, Jambi, dan Sheikh al-Islam Selangor ini memang terkenal ketabahhurannya dalam ilmu- ilmu Arabiyah, baik di kalangan ulama dunia Melayu mahupun ulama Mekah pada zamannya. Beliau berkebolehan menggubah puisi Arab dan sekaligus juga mengarang kitab tentang perbahasan ilmu itu dalam bahasa Arab.

Salah sebuah karya Tengku Mahmud Zuhdi bin Abdur Rahman al-Fathani mengenai ilmu isti'arah adalah merupakan syarah karya gurunya Sheikh Ahmad al-Fathani. Karya Tengku Mahmud Zuhdi itu ialah diberi judul Syarh Tadrijis Shibyan ila Tasywiqil Bayan, diselesaikan pada hari Jumaat, 1332 H/1913 M. Pada cetakan kitab ini terdapat puji-pujian guru beliau, Saiyid Abdullah bin Saiyid Muhammad Shalih az-Zawawi.

Di antara gubahan puisi (10 bait) Tengku Mahmud Zuhdi al-Fathani yang telah ditemui termaktub pada bahagian akhir karya beliau berjudul Tsimarul Khuthub al-Mahbarah al-Minbariyah.

Penutup

Masih terdapat beberapa ulama yang tidak dapat untuk dibicarakan sekaligus dalam ruangan yang terbatas ini, iaitu Sheikh Tahir Jalaluddin al-Minankabawi, Haji Abdullah Fahim, Sheikh Wan Ibrahim (Pak Cu Him) al-Fathani al-Qadhi dan Sheikh Utsman Jalaluddin al-Kalantani.

Oleh itu, perbicaraan ini dilanjutkan pada ruangan seterusnya dengan diperkenalkan juga tokoh-tokoh kesusasteraan Arab dalam dunia Melayu Moden.